Een nieuwe film van Florian Henckel von Donnersmarck, die we
kennen onder andere van Das Leben der
Anderen, een uiterst beklemmende film over het leven in de DDR tijdens de
hoogtijdagen van de Stasi. In Werk ohne
Autor wordt de adolescentie van de Duitse schilder Gerhard Richter opgetekend,
een jeugd die begint in de naoorlogse republiek DDR. Henckel von Donnersmarck
koos ervoor zijn personages gefingeerde namen mee te geven maar het verhaal dat
hier wordt verteld is wel degelijk het verhaal van Gerhard Richter die enkele
jaren vóór de bouw van de muur de DDR verliet en terecht kwam op de
Kunstacademie in Düsseldorf. In de film maken we onder meer kennis met Günther
Uecker en Joseph Beuys.
Een dezer dagen zagen we tevens de prachtige documentaire Gerhard Richter painting van Corinna
Belz uit 2011. Richter merkt in een terloopse zin op dat hij niet veel op had
met Beuys. Henckel von Donnersmarck laat een iets ander beeld zien, waarin
Beuys de jonge Richter (Kurt in de film, gespeeld door Tom Schilling) op het
juiste spoor lijkt te zetten: “Vraag je af wie je bent, wie je werkelijk bent,
wat houdt jou echt bezig, dat is de kunst die je moet maken”. Henckel von
Donnersmarck volgt daarbij het beeld van Beuys van zichzelf vestigde: onervaren
gevechtspiloot wordt aan het einde van de tweede wereldoorlog ergens op de Krim
neergeschoten door de Russen, wordt aldaar gered en verpleegd door Tartaren,
die hem wikkelden in vilt en zijn zwaar verbrande schedel insmeerden met vet.
Die beide ingrediënten zouden een constante vormen in het werk van de
kunstenaar Beuys. Of het verhaal van Beuys overeenstemt met de werkelijkheid is
niet bekend, kennelijk is er voor sommigen reden of aanleiding om daaraan te
twijfelen, ik weet het niet. Von Donnersmarck lijkt die twijfel niet te delen.
De jonge Kurt wordt verliefd op de dochter (gespeeld door
Paula Beer) van een vermaard gynaecoloog (geweldig vertolkt door Sebastian Koch)
Deze gynaecoloog speelde een dubieuze rol in het eugeneticaprogramma van de
nazi’s. Hij loopt na de oorlog dan ook voortdurend het risico van ontmaskering,
een risico dat des te reëler wordt als zijn Russische beschermheer (het hoe en
waarom zal ik hier niet nader uit de doeken doen, daarvoor moet u de film gaan
zien) de DDR verlaat om een andere taak op zich te nemen in de Sovjet-Unie. De
gynaecoloog is niet bijster gecharmeerd van de relatie tussen Kurt en zijn
dochter, een afkeer die hem er zelfs toe brengt de zwangerschap van zijn
dochter af te breken op dubieuze medische gronden.
Heel fraai is de manier waarop de schilderscarrière van de jonge
Richter een rol gaat spelen in het verleden van zijn schoonvader. Diens
werkelijke rol is overigens nimmer geheel opgehelderd en heeft in ieder geval
niet tot een vervolging in het naoorlogse Duitsland geleid. Toch is het
uiteindelijk uitgerekend de jonge schilder die, zonder dit geheel te beseffen, zijn
schoonvader ontmaskert. De reactie van de gynaecoloog, als hij zo volkomen
onverwacht met zijn verleden wordt geconfronteerd, is door Sebastian Koch
subliem vertolkt.
Het is een lange film, deze Werk ohne Autor. Henckel von Donnersmark neemt de tijd om zijn
verhaal te vertellen en dat komt de film duidelijk ten goede. Heel fraai is de
schildering van de Duitse samenleving in de jaren zestig in de
kunstenaarskringen rond Joseph Beuys in Düsseldorf. Toch is er iets wat schuurt
aan deze film en het is niet eens zo eenvoudig daar de vinger op te leggen. De
eerste vrouw van de dan nog jonge schilder speelt daarin een belangrijke rol,
niet alleen omdat zij de schilder herinnert aan zijn tante die door toedoen van
zijn latere schoonvader in een concentratiekamp ter dood zou worden gebracht.
Wat schuurt is het gegeven dat de oogverblindend mooie Paula Beer in het tweede
deel van de film geen enkele inhoud meer meekrijgt en als het ware gedegradeerd
wordt tot enkel haar overigens prachtige lichaam. De cineast heeft zijn verbeelding in ieder
geval niet gebruikt om haar iets meer persoonlijkheid mee te geven. Dat is een
gemis in een voor het overige prachtige film. Echter bij lange na niet zo
beklemmend als Das Leben der Anderen.
Nog een paar woorden over de documentaire van Corinna Belz,
die Richter filmde en interviewde tijdens een aantal schildersessies in zijn
atelier. Zij neemt ruim anderhalf uur de tijd voor een fraai en rustig portret
van een sympathiek en intelligent overkomende schilder. In het begin zegt
Richter in antwoord op een van de aan hem gestelde vragen dat praten over
schilderen geen enkele zin heeft. Schilderen is immers een andere vorm van
denken. We zien hem aan het werk waarbij hij steevast hetzelfde procedé volgt:
hij brengt verf in ruime streken aan op grote doeken, tot er geen linnen meer
zichtbaar is; vervolgens smeert hij grote klodders verf van één kleur op een
lang paneel en haalt dat paneel vervolgens langs het doek en deze laatste
handeling herhaalt hij soms talloze malen tot er een moment ontstaat waarop hij
vindt dat het doek af is. Soms echter stelt hij na een of twee dagen vast dat
een doek mislukt is en dan begint het hele proces weer van voren af aan.
Richter schildert niet vanuit een vooropgezet doel, heeft geen plan en toch
weet hij, voelt hij op een bepaald moment dat het schilderij klaar is. Ideaal
is, zegt hij, als de maker én de kunstconsument op hetzelfde moment vaststellen
dat het werk klaar is.
Ik vond het een prachtige documentaire maar ben in die anderhalf
uur niet heel veel dichter bij de kunstenaar gekomen. Geregeld had ik het
gevoel: stop maar, voor mij is het doek nu af, ik vind het mooi zo maar we
zaten dan klaarblijkelijk niet op een en dezelfde lijn. Want het doek bleek nog
lang niet af.
Elders had ik al eens gelezen dat Richter wel wordt
beschouwd als een van de grootste nog levende schilders. Een onzinnige
uitspraak, lijkt mij. Ik zou niet weten hoe je dat zou moeten beoordelen en hoe
kun je schilders met elkaar vergelijken. Is Richter groter dan Anselm Kiefer of
Sigmar Polke? Ik zou het niet weten en zou zo’n vraag niet beargumenteerd
kunnen beantwoorden.
Belz stelde Richter de (gesloten) vraag of het feit dat hij wel
eens wordt beschouwd als de grootste nog levende schilder hem intimideerde of
dat hij zo’n oordeel negeerde. Tot mijn verrassing antwoordde Richter dat je zo’n
bewering “natuurlijk niet zomaar kunt negeren”. Ik had op een ander antwoord
gehoopt. Maar ondanks deze kanttekeningen was dit toch een fraai portret van
een innemend mens.
