Werk ohne Autor

Een nieuwe film van Florian Henckel von Donnersmarck, die we kennen onder andere van Das Leben der Anderen, een uiterst beklemmende film over het leven in de DDR tijdens de hoogtijdagen van de Stasi. In Werk ohne Autor wordt de adolescentie van de Duitse schilder Gerhard Richter opgetekend, een jeugd die begint in de naoorlogse republiek DDR. Henckel von Donnersmarck koos ervoor zijn personages gefingeerde namen mee te geven maar het verhaal dat hier wordt verteld is wel degelijk het verhaal van Gerhard Richter die enkele jaren vóór de bouw van de muur de DDR verliet en terecht kwam op de Kunstacademie in Düsseldorf. In de film maken we onder meer kennis met Günther Uecker en Joseph Beuys.

Een dezer dagen zagen we tevens de prachtige documentaire Gerhard Richter painting van Corinna Belz uit 2011. Richter merkt in een terloopse zin op dat hij niet veel op had met Beuys. Henckel von Donnersmarck laat een iets ander beeld zien, waarin Beuys de jonge Richter (Kurt in de film, gespeeld door Tom Schilling) op het juiste spoor lijkt te zetten: “Vraag je af wie je bent, wie je werkelijk bent, wat houdt jou echt bezig, dat is de kunst die je moet maken”. Henckel von Donnersmarck volgt daarbij het beeld van Beuys van zichzelf vestigde: onervaren gevechtspiloot wordt aan het einde van de tweede wereldoorlog ergens op de Krim neergeschoten door de Russen, wordt aldaar gered en verpleegd door Tartaren, die hem wikkelden in vilt en zijn zwaar verbrande schedel insmeerden met vet. Die beide ingrediënten zouden een constante vormen in het werk van de kunstenaar Beuys. Of het verhaal van Beuys overeenstemt met de werkelijkheid is niet bekend, kennelijk is er voor sommigen reden of aanleiding om daaraan te twijfelen, ik weet het niet. Von Donnersmarck lijkt die twijfel niet te delen.

De jonge Kurt wordt verliefd op de dochter (gespeeld door Paula Beer) van een vermaard gynaecoloog (geweldig vertolkt door Sebastian Koch) Deze gynaecoloog speelde een dubieuze rol in het eugeneticaprogramma van de nazi’s. Hij loopt na de oorlog dan ook voortdurend het risico van ontmaskering, een risico dat des te reëler wordt als zijn Russische beschermheer (het hoe en waarom zal ik hier niet nader uit de doeken doen, daarvoor moet u de film gaan zien) de DDR verlaat om een andere taak op zich te nemen in de Sovjet-Unie. De gynaecoloog is niet bijster gecharmeerd van de relatie tussen Kurt en zijn dochter, een afkeer die hem er zelfs toe brengt de zwangerschap van zijn dochter af te breken op dubieuze medische gronden.

Heel fraai is de manier waarop de schilderscarrière van de jonge Richter een rol gaat spelen in het verleden van zijn schoonvader. Diens werkelijke rol is overigens nimmer geheel opgehelderd en heeft in ieder geval niet tot een vervolging in het naoorlogse Duitsland geleid. Toch is het uiteindelijk uitgerekend de jonge schilder die, zonder dit geheel te beseffen, zijn schoonvader ontmaskert. De reactie van de gynaecoloog, als hij zo volkomen onverwacht met zijn verleden wordt geconfronteerd, is door Sebastian Koch subliem vertolkt.

Het is een lange film, deze Werk ohne Autor. Henckel von Donnersmark neemt de tijd om zijn verhaal te vertellen en dat komt de film duidelijk ten goede. Heel fraai is de schildering van de Duitse samenleving in de jaren zestig in de kunstenaarskringen rond Joseph Beuys in Düsseldorf. Toch is er iets wat schuurt aan deze film en het is niet eens zo eenvoudig daar de vinger op te leggen. De eerste vrouw van de dan nog jonge schilder speelt daarin een belangrijke rol, niet alleen omdat zij de schilder herinnert aan zijn tante die door toedoen van zijn latere schoonvader in een concentratiekamp ter dood zou worden gebracht. Wat schuurt is het gegeven dat de oogverblindend mooie Paula Beer in het tweede deel van de film geen enkele inhoud meer meekrijgt en als het ware gedegradeerd wordt tot enkel haar overigens prachtige lichaam. De cineast heeft zijn verbeelding in ieder geval niet gebruikt om haar iets meer persoonlijkheid mee te geven. Dat is een gemis in een voor het overige prachtige film. Echter bij lange na niet zo beklemmend als Das Leben der Anderen.

Nog een paar woorden over de documentaire van Corinna Belz, die Richter filmde en interviewde tijdens een aantal schildersessies in zijn atelier. Zij neemt ruim anderhalf uur de tijd voor een fraai en rustig portret van een sympathiek en intelligent overkomende schilder. In het begin zegt Richter in antwoord op een van de aan hem gestelde vragen dat praten over schilderen geen enkele zin heeft. Schilderen is immers een andere vorm van denken. We zien hem aan het werk waarbij hij steevast hetzelfde procedé volgt: hij brengt verf in ruime streken aan op grote doeken, tot er geen linnen meer zichtbaar is; vervolgens smeert hij grote klodders verf van één kleur op een lang paneel en haalt dat paneel vervolgens langs het doek en deze laatste handeling herhaalt hij soms talloze malen tot er een moment ontstaat waarop hij vindt dat het doek af is. Soms echter stelt hij na een of twee dagen vast dat een doek mislukt is en dan begint het hele proces weer van voren af aan. Richter schildert niet vanuit een vooropgezet doel, heeft geen plan en toch weet hij, voelt hij op een bepaald moment dat het schilderij klaar is. Ideaal is, zegt hij, als de maker én de kunstconsument op hetzelfde moment vaststellen dat het werk klaar is.

Ik vond het een prachtige documentaire maar ben in die anderhalf uur niet heel veel dichter bij de kunstenaar gekomen. Geregeld had ik het gevoel: stop maar, voor mij is het doek nu af, ik vind het mooi zo maar we zaten dan klaarblijkelijk niet op een en dezelfde lijn. Want het doek bleek nog lang niet af.

Elders had ik al eens gelezen dat Richter wel wordt beschouwd als een van de grootste nog levende schilders. Een onzinnige uitspraak, lijkt mij. Ik zou niet weten hoe je dat zou moeten beoordelen en hoe kun je schilders met elkaar vergelijken. Is Richter groter dan Anselm Kiefer of Sigmar Polke? Ik zou het niet weten en zou zo’n vraag niet beargumenteerd kunnen beantwoorden.

Belz stelde Richter de (gesloten) vraag of het feit dat hij wel eens wordt beschouwd als de grootste nog levende schilder hem intimideerde of dat hij zo’n oordeel negeerde. Tot mijn verrassing antwoordde Richter dat je zo’n bewering “natuurlijk niet zomaar kunt negeren”. Ik had op een ander antwoord gehoopt. Maar ondanks deze kanttekeningen was dit toch een fraai portret van een innemend mens.