Na in de achterliggende maanden Timothy Snyder (Bloedlanden), Ian Kershaw (Tot de laatste man) en het Verzameld werk van G.J. Durlacher gelezen te hebben, besloot ik tot de aanschaf van de ruim 9,5 uur durende documentaire Shoah van Claude Lanzmann. Ik heb die film destijds wel gezien maar destijds is inmiddels al heel erg lang geleden.
De documentaire is onvoorstelbaar indringend en confronterend. Lanzmann vraagt door tot in de kleinste details. Hij wil precies weten hoe laat een actie begon, hoe lang die duurde, om hoeveel mensen, slachtoffers, lijken het ging, welke de gevoelens waren enzovoort. In gesprek met voormalige kampbewaarders of treinpersoneel (die hij met een verborgen camera filmde en waarvan hij de opnames zonder uitzondering in zijn film opnam ook al had de geïnterviewde daar expliciet bezwaar tegen gemaakt) lag dat voor de hand en alleen op die manier ontstond een steeds nauwkeuriger beeld van de wijze waarop het vernietigingsproces zich voltrok.
Maar ook de slachtoffers die overleefden zit hij dicht op de huid. Op een zeker moment interviewt hij een overlevende die destijds als beroepskapper joodse vrouwen moest knippen omdat de nazi's het mensenhaar nodig hadden in andere productieprocessen. Wanneer hij vertelt van een collega die in de gaskamer opeens zijn eigen echtgenote moet knippen, breekt de man, die tot dat moment een zekere ongenaakbaarheid bezat. Het werd hem te veel en hij vroeg Lanzmann te stoppen. Lanzmann weigerde dat echter en bleef bij de man aandringen om toch vooral zijn verhaal te vertellen. In een film zou dat al tot een indringend beeld hebben geleid, maar dit is géén film, het is een weergave van de werkelijkheid door iemand die de ergst denkbare verschrikkingen heeft overleefd. En op het moment dat je het gevoel krijgt dat Lanzmann nu toch echt te ver gaat, herpakt de man zich en vertelt verder.
In deze documentaire komen weinig nazi's voor en al helemaal geen politieke of militaire bespiegelingen, het is geen geschiedschrijving en tegelijkertijd de meest indringende vorm van geschiedschrijving: de verhalen uit de eerste hand, van ooggetuigen, van slachtoffers. Verplichte kost voor holocaust ontkenners.
Confronterend is de documentaire al evenzeer. Polen worden bevraagd over hun gevoelens toen en nu. De overlevenden herinneren zich hoe Polen langs de spoorlijnen stonden te lachen maar zelf herinneren ze zich die jaren heel anders. Polen die in huizen wonen die vroeger van joden waren in Treblinka, kerkgangers in Chelmno, een Duitse spoorwegbeambte die de treintransporten als gewone reisbewegingen zag en verklaart geen idee te hebben gehad dat al die joden naar gaskamers en verbrandingsovens werden vervoerd; hij wist niet beter of ze werden naar concentratiekampen gebracht om voor de Duitsers te werken.
Het is niet aan ons om over deze mensen te oordelen, we weten eenvoudig niet of ze de waarheid spreken maar de kans is erg groot dat ze hun woorden heel nadrukkelijk wél als de waarheid beschouwen. Iedereen had er simpelweg belang bij niet te hoeven, niet te willen weten wat er werkelijk met de joden gebeurde.
Hannah Ahrendt sprak van de banaliteit van het kwaad. Shoah is een uniek en onvergetelijk document dat een onuitwisbare indruk achter laat. De documentaire toont ons waartoe wij onder extreme omstandigheden in staat zijn, gedrag dat we allemaal zonder restricties afwijzen en bij onszelf niet voor mogelijk houden. Maar wat wij niet weten, is hoe wijzelf zouden handelen als wij in soortgelijke omstandigheden kwamen te verkeren.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten